Çocuklar, fiziksel, sosyal ve kültürel açıdan farklı bireyler olarak yetişmekle birlikte, bedensel ve mental gelişimlerinde büyük rol oynayan oyun alanlarından eşit derecede yararlanma hakkına sahiptir. Bu bağlamda, çocuk oyun alanları, çocukların dış mekânda rahatlayıp oyun ihtiyaçlarını karşıladıkları, enerjilerini harcadıkları, sosyal ilişkilerini geliştirdikleri ve aynı zamanda fizyolojik gelişimlerini sağladıkları, inceleme-muhakeme etme yetilerini geliştirdikleri, içinde çeşitli oyun elemanlarının yer aldığı ve eğitim amaçlı aktiviteleri desteklemek için tasarlanmış bir eğitim ortamıdır (Acar 2003; Duman ve Koçak 2013). Oyunun ve dolayısıyla çocuk oyun alanlarının çocuk gelişimi üzerinde önemli etkilerinin olduğu birçok çalışmada kabul görmüştür (Moore 1986Hart 1979; Ward Thompson 2013; Czakczynska-Podolska 2014; Solomon 2014; Jongeneel vd. 2015). Bu noktada Dünya Çocuk Yılı olması dolayısıyla 1977 yılında açıklanan Çocuk Oyun Hakları Malta Deklarasyonu, oyunun, beslenme, sağlık, barınma, eğitim kadar yaşamsal bir öneme haiz olduğuna değinmektedir. Ayrıca 1989 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen “Çocuk Hakları Bildirgesi’nin 31. maddesinde “çocukların boş zaman geçirmeye, dinlenmeye, yaşlarına uygun olarak oyun oynamaya, kültürel ve sanatsal etkinliklere katılmaya ilişkin hakları” olduğu belirtilerek, anlaşmaya taraf olan devletlerin bu haklar konusunda uygun ve eşit fırsatları sağlaması gerektiği vurgulanmıştır (Unicef 1989). Dış mekânda gerçekleştirilen oyunlar çocukların fiziksel, zihinsel, sosyal ve duyusal gelişiminde son dereceönemlidir (Clements 2004; Little ve Eager 2010). Çocuklar doğal çevre ile kurabilecekleri deneyimler sonucu, doğayı anlama bilinci geliştirerek (Oğuz 2011; Duman ve Koçak 2013) ve oyun oynayarak hem dünyayı daha iyi anlamaya çalışmakta hem de yaşadıkları anı daha verimli kılmaktadırlar (Ramazan ve Özdemir 2015). Bu sebeple iyi tasarlanmış bir çocuk oyun alanı, çocuklara sadece hızlı problem çözme yeteneği kazandırmakla kalmayıp sosyal ilişkilerinde de girişken olmalarına yardım etmektedir (Yılmaz ve Bulut 2007). Çocuğun fiziksel, ruhsal, zihinsel ve sosyal gelişimine katkıda bulunan, aynı zamanda en etkin öğrenme süreci olarak kabul gören (Şişman ve Özyavuz 2010; Cengiz ve Doğtaş 2015) oyun kadar bu oyunun oynandığı çocuk oyun alanlarının fiziksel özellikleri de oldukça önem taşımaktadır.Ülkemizde oyun alanları oluşturulurken hem tasarım hem de uygulama aşamalarında önemli eksikliklerin olduğu birçok çalışmanın bulgularında yer almıştır (Ayan ve Ulaş 2015). Bu doğrultuda günümüz kentlerine bakıldığında çocukların standartlara uygun olmayan oyun alanlarında oynamak zorunda kaldıkları görülmektedir (Turgut ve Yılmaz 2010). Oysaki herhangi bir çocuk oyun alanının fiziksel açıdan mevcut durumunun iyi veya kötü olması o çocuk oyun alanının nasıl planlandığı ya da tasarlandığı ile doğrudan ilişkilidir. Bu bağlamda tatlı eğimler, iyi bir drenaj, basamakların varlığı ve ekipmanlar boyunca çeşitli hareket imkanlarının ve güvenliğin sağlanması tasarım sırasında göz önünde bulundurulması gereken ihtiyaçlar kapsamında ele alınabilir (Phillips 1996; Yücel 2005).Gelinen noktada çocuk oyun alanlarında planlama ve tasarım süreçlerine ilişkin kalite kriterlerinin belirlenerek bu doğrultuda planlanması ve tasarlanması son derece gereklidir. Çocuk oyun alanlarını ve çevresini analiz etmenin bir yolu da karakterini, geniş kapsamlı olarak tasarımını ve içerdiği materyaller ile doğal elemanlarının niteliğini tespit etmektir (Jansson 2010). Bu açıdan literatürdeki tasarım ve planlama kriterleri oluşturma konusundaki çalışmalar incelendiğinde farklı özelliklere bağlı olarak çok sayıda yeterlilik kriterleri geliştirildiği bu kriterlerin birbiriyle ilişkili ancak birbirinden farklı olarak ele alındığı görülmektedir. Söz konusu yeterlilik kriterlerine örnek olarak yer seçimi, yollar, güvenlikelemanları, arazi formları ve topoğrafya, bitki varlığı, oyunelemanlarının türü ve niteliği, engelliler için ulaşım ve yüzey kaplamaları, drenaj, sınır elemanları ve merdivenler gibi kriterler verilebilir (Özgen ve Özgüç 1994; Yücel 2005; Ergen 2000; CPSC 2010; Duman ve Koçak 2013; ASTM 2015). Bu bağlamda Akkülah (2008) de oyun alanlarının kalite ve güvenlik açısından değerlendirilmesine yönelik bir dizi TSE uyumlu kriterler geliştirmiştir. Yine uygulamada yerel yönetimlerce çocukların ve ailelerinin yararlanması için çocuk oyun alanlarının yapımına önem verildiği görülmektedir. Ancak oyun alanlarının mekân, konum, oyun materyali ve güvenlik yönünden istenen ve gerekli olan özelliklere sahip olup olmadığı tartışmalıdır. Elbette ki literatürde ele alınan planlama ve tasarıma dair kriterlerin tümü çocuk oyun alanlarının yeterliliğini belirlemek için gerekli ve önemlidir. Bununla birlikte kaliteli bir çocuk oyun alanının planlanması ve tasarlanması sürecinde dikkate alınması gereken temel kriterlerin neler olduğu ve bu kriterlerin oyun alanlarının kalitesinde ne oranda etkili olacağının belirlenmesi büyük öneme haizdir. Bu kapsamda temel alınacak kriterler, literatür çalışmaları ve uzman görüşlerine dayanılarak seçilmiş ve etki düzeyi analitik hiyerarşi süreci (AHP) yöntemiyle belirlenmiştir. Bu doğrultuda elde edilen sonuçların çocuk oyun alanlarının planlama ve tasarımı konusunda temel kriterleri belirlemeye yönelik olduğu ve herhangi bir çocuk oyun alanının planlama ve tasarım süreçlerinin yapılacağı alanın iç dinamikleri, ortam şartları ve sahip olunan imkanlar gibi fiziksel ve özel koşullara da bağlı olduğu unutulmamalıdır.
Kaynak:Eser Bilgisi Araştırma makalesi DOI: 10.17474/acuofd.17110 Sorumlu yazar: E.Seda ARSLAN MUHACİR e-mail: esarslan@artvin.edu.tr Geliş tarihi: 03.08.2016 Düzeltme tarihi: 31.10.2016 Kabul tarihi: 21.11.2016 Anahtar kelimeler: Çocuk çocuk oyun alanları planlama ve tasarım kriterleri AHP Keywords: Child playground planning and design criterias, AHP
